آیه 8 سوره آل عمران

رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ «8»

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 21

بعد از آن، گفتار راسخين در علم را فرمايد كه آنانكه خود را به زيور علم و عمل بياراسته، در مقام دعا گويند:

رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا: پروردگارا، مايل مساز به واگذاشتن دلهاى ما را از دين حق بسوى پيروى باطل، بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا: بعد از آنكه هدايت فرمودى ما را به ارشاد و تكميل عقل و حواس و ارسال رسل و انزال كتب.

مقدمه: چون در قرآن مجيد لفظ «ازاغه» وارد شده، بعضى موارد آن محكم و بعضى متشابه باشد و بنابر حديث سابق، بايد متشابه را به محكم رد كرد. و «سيد رضى» در تفسير خود نيز همين قسمت را بيان فرمايد كه: اين آيه از متشابهات است، زيرا به ظاهر آن لازم آيد خداى تعالى گمراه و منحرف سازد بندگان را از ايمان، و حال آنكه به دلائل محكمه متقنه ثابت شده تنزّه ذات سبحانى از آن؛ زيرا قبيح و نقض غرض، و صدور آن از خداى تعالى محال است. و نيز چگونه منحرف سازد و حال آنكه ارشاد و دعوت و امر به ايمان و نهى از كفر و ضلالت فرموده. پس واجب آيد به حكم عقل كه ما را گمراه ننمايد از آنچه امر فرموده. بنابراين معنى آيه شريفه را از آيه ديگر اقتباس كنيم، چنانچه فرمايد: فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ‌، صحت كلام منوط است به اينكه زيغ اول، غير دوم باشد و الا لغو و بى‌فايده خواهد بود. پس اول منسوب به قوم، و دوم منسوب به خدا و بايد فعلى باشد مناسب هر يك. اما نسبت به قوم، ميل كردن است از ايمان به كفر و از حق به باطل به سوء اختيار خود. اما نسبت به خداى تعالى، ميل دادن است بر سبيل جزاء. و شك نيست كه اول، ناشايسته و معصيت؛ و دوم، شايسته و عقوبت باشد.

تبصره: بعد از تحقق اين مقدمه، آيه شريفه به يكى از وجوه تفسير شود:

1- ثابت بدار ما را به الطاف خود و زياد فرما ما را از عصمت و توفيق خود، تا منحرف نشويم از حق بعد از آنكه هدايت فرمودى ما را، تا آنكه باشيم ما از منحرف شدگان.

2- پروردگارا بعد از آنكه ما را به الطاف خود هدايت فرمودى به ايمان، و

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 22

به مدد و توفيق و تسهيل سبيل و بيان و نصب ادلّه و ازاحه علت، ما را بر دين حق و صراط قويم مستقيم گردانيدى، آن را از ما سلب مفرما تا از نهج حق منحرف نشويم و به جهت دوام الطافى كه قلوب ما مستقيم است، از نهج حق به باطل ميل نكنيم.

3- ابو الحسن قاضى القضاة گويد: هر كه سؤال نمايد از پروردگار و بجا نياورد به اوامرى را، البته دلالت ندارد مسئلت او بر صدور آن فعل از حق تعالى؛ پس معنى آيه آنكه: شديد مفرما محنت تكليف را كه مؤدى شود به انحراف قلوب ما، بعد از هدايت.

4- مراد آنكه پروردگارا منحرف مساز قلوب ما را از ثواب و رحمت خود كه به ايمان و شرح صدر حاصل گردد، به ضدّ آن از عقاب و نقمت كه به سبب كفر و ضيق صدر استحقاق يابد.

تتمه: چون طبع انسانى مايل به شهوات و لذات است و غالبا طاعت و عبادت حق، ناملايم طبع باشد و نفس امّاره و شياطين انسى و جنى وسوسه نمايند، و ممكن است شخص را بتدريج از هدايت و صراط مستقيم منحرف سازند، بنابراين لازم است استمداد از حضرت احديّت در ثبات و استقامت و حفظ از ضلالت و غوايت.

«عياشى» از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده فرمود: زياد كنيد گفتن‌ رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا (الخ) را، و مأمون نشويد از زيغ و ميل قلب به باطل‌ «1».

وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً: و بخشش فرما ما را از جانب خود، لطفى كه به واسطه آن مرتبه زلفى و درجه عليا را نزد تو حاصل نموده، به رستگارى و نيكبختى خوشوقت گرديم و توفيقى بر ثبات و استقامت در دين كه محض رحمت و رحمت محض است. تا از تشكيكات و شبهات مستخلص شده بر

«1» تفسير عيّاشى، جلد اوّل، صفحه 164، حديث 9- تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 320

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 23

صراط مستقيم راسخ و ثابت شويم كه به هيچوجه شائبه انحراف به آن راه نيابد، زيرا ثبات در ايمان نيست مگر به لطف و عنايت تو. إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ‌:

بدرستى كه ذات يگانه تو عطا كننده هر درخواست مى‌باشد.

تتمه دعاى راسخان بدرگاه حضرت منان را فرمايد:

رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ «8»

ترجمه‌

پروردگار ما منحرف مكن دلهاى ما را از حق بباطل بعد از آنكه هدايت نمودى ما را و ببخش بما از نزد خود رحمتى همانا تو بسيار بخشنده.

تفسير

راسخان در علم علاوه بر آنچه در آيه قبل ذكر شد ميگويند پروردگارا ميل مده دلهاى ما را از نهج حق بسوى متابعت متشابهات بتاويلى كه نمى‌پسندى آن را يعنى ما را در معرض امتحان خود بيرون نياور و منصرف نما ما را از آنكه بسبب هواى نفس بدون مراجعه بمحكمات لفظيه و خارجيه تاويل آيات قرآنيه را نمائيم بعد از اينكه ما را بحق هدايت فرمودى چون اگر ما را مخذول و در معرض امتحان درآورى سبب ميل ما به باطل خواهد شد و با ما كمك فرما در ادراك معانى آيات خود و توفيق مراجعه باهل بيت بما عنايت كن همانا هر سؤالى را تو اجابت كننده و هر بخششى از تو است و در كافى از حضرت كاظم (ع) روايت نموده است كه خداوند اين كلام را از قوم صلحا نقل نموده است كه چون دانستند قلوب ميل بباطل ميكند و

جلد 1 صفحه 385

بكورى و پستى برميگردد اين دعا را نمودند همانا از خداوند نترسيده كسيكه تعقل در صفات او ننموده و قلب آنكس بسته نشده است بمعرفت ثابتى كه به بيند و بيابد حقيقت آن معرفت را در دل خود و كسى داراى اين مقام نيست مگر آنكس كه قولش مصدق فعلش باشد و سرّش موافق علنش چون خداوند دلالت نكرده است بر باطلى كه پوشيده باشد از عقل مگر آنكه راهنمائى از عقل و شرع براى آن فرستاده است و عياشى از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه اين آيه را زياد تلاوت نمائيد و ايمن نباشيد از ميل بباطل خداوند بهمه توفيق ثبات قدم در دين مرحمت فرمايد.

رَبَّنا لا تُزِغ‌ قُلُوبَنا بَعدَ إِذ هَدَيتَنا وَ هَب‌ لَنا مِن‌ لَدُنك‌َ رَحمَةً إِنَّك‌َ أَنت‌َ الوَهّاب‌ُ «8»

پروردگار ‌ما قلوب‌ ‌ما ‌را‌ منصرف‌ ‌از‌ حق‌ مفرما ‌بعد‌ ‌از‌ آنكه‌ ‌ما ‌را‌ بحق‌ هدايت‌ فرمودي‌ و رحمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌بما‌ عنايت‌ فرما محقّق‌ ‌است‌ ‌که‌ تو بسيار افاضه‌ رحمت‌ مي‌فرمايي‌ رَبَّنا لا تُزِغ‌ قُلُوبَنا دعاء راسخين‌ ‌در‌ علم‌ ‌است‌ ‌پس‌ ‌از‌ اقرار ‌به‌ اينكه‌ تماما ‌از‌ جانب‌ خداوند ‌است‌ طلب‌ ميكنند ‌که‌ ‌ما ‌را‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ عقيده‌ ثابت‌ قدم‌ فرما و ‌اينکه‌ عقيده‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌ما سلب‌ مفرما، زيرا ‌در‌ علم‌ حكمت‌ مبرهن‌ ‌است‌ ‌که‌ همين‌ نحوي‌ ‌که‌ ممكن‌ ‌در‌ وجود محتاج‌ بواجب‌ ‌است‌ و معلول‌ محتاج‌ بعلّت‌ ‌است‌ ‌در‌ بقاء ‌هم‌ محتاج‌ ‌است‌ و علّت‌ مبقيه‌ عين‌ علّت‌ موجده‌ ‌است‌ بلكه‌ بنا ‌بر‌ مشرب‌ تحقيق‌ ‌از‌ قول‌ بحركت‌ جوهريّه‌ آنكه‌ بقاء عبارت‌ ‌از‌ افاضه‌ وجود ‌است‌ ‌در‌ ‌آن‌ لاحق‌ و ممكن‌ ‌آن‌ بآن‌ ‌در‌ خلع‌ و لبس‌ ‌است‌ وجود ‌آن‌ اول‌ معدوم‌ ميشود و وجود ثانوي‌ ‌در‌ ‌آن‌ ثاني‌ افاضه‌ ميشود و چون‌ وجودات‌ متّصل‌ ‌است‌ تعبير ببقاء ميشود و الّا ‌در‌ حقيقت‌ افاضات‌ متكثّره‌ و ايجادات‌ دائميّه‌ و وجودات‌ متعدّده‌ ‌است‌ (‌اگر‌ نازي‌ كند ‌از‌ ‌هم‌ فرو ريزند قالبها).

و همين‌ نحو ‌که‌ ممكن‌ ‌در‌ بقاء وجود محتاج‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌آن‌ بآن‌ باو افاضه‌ شود ‌در‌ جميع‌ صفات‌ و كمالات‌ و ايمان‌ و عقائد و ‌هر‌ چه‌ ‌که‌ دارد و باو افاضه‌ ‌شده‌ ‌از‌ حيات‌ و صحّت‌ و سلامتي‌ و غني‌ و ثروت‌ و توفيق‌ و ‌غير‌ اينها محتاج‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌آن‌ بآن‌ باو افاضه‌ شود و آني‌ مستغني‌ نخواهد شد

]

(آیه 8)- رهایی از لغزشها! از آنجا که آیات متشابه و اسرار نهانی آن ممکن است لغزشگاهی برای افراد گردد، و از کوره این امتحان، سیه روی در آیند راسخون در علم و اندیشمندان با ایمان، علاوه بر به کار گرفتن سرمایه‌های علمی خود در فهم معنی این آیات به پروردگار خویش پناه می‌برند و این آیه و آیه بعد که از زبان راسخون در علم می‌باشد روشنگر این حقیقت است آنها می‌گویند: «پروردگارا! دلهای ما را بعد از آن که ما را هدایت نمودی، منحرف مگردان، و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش زیرا تو بسیار بخشنده‌ای» (رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ).